فلسفه آموزش قرآن

«هُوَ الَّذی بَعَثَ فِی الأُمّیّینَ رَسولاً مِنهُم یَتلُوا عَلَیهِم آیاتهِ

وَیُزَکّیهِم وَ یُعَلِّمُهُمُ الکِتابَ وَ الحِکمَهَ وَ اِن کانُوا مِن قَبل لَفی ضَلالٍ مُبین»[1]

قرآن کریم از آغاز نزول تاکنون سرچشمه‌ی بی‌پایان علوم و معارف اسلامی و محور تعلیم و تربیت دینی است. تاریخ تعلیم و تربیت اسلامی با آموزش قرآن کریم از سوی پیامبر ^{صلی الله علیه و آله} آغاز شده است؛ آیه‌ی دوّم سوره‌ی مبارکه‌ی جمعه، برنامه‌ی رسالت پیامبر خاتم را در تلاوت آیات الهی، تزکیه‌ی مردم، تعلیم کتاب خدا و حکمت الهی خلاصه می­کند. این آیه‌ی شریفه‌ آن‌قدر اهمّیّت دارد که می­توان گفت هدایت الهی، احکام دین و رستگاری در دو جهان، در گروِ عمل به آن است. که البته طبق همین آیه، قرآن کریم احتیاج به معلم دارد که حضرات عصومین ^{علیهم السلام} هستند.

قرآن به فرموده خداوند تبیان لکل شیء[2] هست و کتابی معماگونه نیست و با توجه به کاربردن صفت مهم نور درباره قرآن که به­معنای روشن و روشن کننده[3] هست قرآن خود به تنهایی قابل فهم و تدبر است اما در جهت تبیین و تفسیر قرآن نیازمند به شارحان وحی هست که به گواه قرآن این جایگاه از آن نبی مکرم اسلام ^{صلی الله علیه آله} و جانشینان بر حق ایشان اهل بیت عصمت­ ^{علیهم السلام} هستند.[4]

برنامه‌ی آموزش قرآن در پی آن است که راهی روشن، مطمئن و دائمی برای اُنس و ارتباط همه‌ی متربیان با قرآن کریم که به بهره‌گیری مادام‌العمر آنان از هدایت کتاب الهی منجر شود، باز کند. قرآن کتاب همه‌ی انسان­ها می­باشد. هر فردی در هر سطحی از علم و تقوا به شرط آن­که زبان این کتاب را درک کند و از محضر معصومین مدد بجوید؛ می­تواند از آن بهره گیرد.

مهم‌ترین پیشینه‌ی آموزش قرآن، آموزش‌های سنّتی است که از دیرباز در همه‌ی جوامع اسلامی و از جمله ایران وجود داشته است. تلقّی رایج از آموزش قرآن در سطح عمومی جامعه حدّاقل در سده‌ی اخیر، توانایی روخوانی و روان‌خوانی آن بوده است؛ یعنی از نظر عموم مردم و بسیاری از مراکز فرهنگی سنّتی و حتّی بخش قابل توجّهی از صاحب‌نظران، هر فردی که بتواند قرآن را بخواند، اوّلین مرحله‌ی ضروری و عمومی آموزش این کتاب آسمانی را فرا گرفته بود.

همواره برای مراحل بالاتر به ویژه فهم قرآن کریم توصیه‌هایی ­شده است و جا دارد در تربیت قرآنی فرزندانمان به این فرمایش توجه کنیم.

با توجه به آیه شریفه در هیچ مقوله آموزشی امر تعلیم و تربیت (تزکیه) جدا نیست و این دو امر لازم و ملزوم یکدیگرند و بهره مندی از معلمین معصوم قرآن به عنوان اولویت تربیت به علم­آموزی بر کسی پوشیده نیست لذا نام جزوه را راهنمای مربی قرآن نهادیم.

جامعیّت آموزش قرآن

جامعیّت آموزش قرآن در صدد آن است که بتواند به گونه‌ای اهداف و اجرای آموزش قرآن کریم را ترسیم کند که این آموزش با آنچه در آیه‌ی دوّم سوره‌ی مبارکه‌ی جمعه آمده است، نسبتی قابل قبول داشته باشد. از این رو تعریف آموزش جامع قرآن چنین است: “آموزش جامع قرآن فرآیندی است برای دستیابی به توانایی خواندن، درک معنا، تدبّر در آیات و آشنایی با معارف قرآن به منظور اُنس و بهره‌گیری دائمی از قرآن کریم و تقویت ایمان و عمل صالح”. در صورتی که آموزش قرآن به صورت جامع انجام شود، متربیان که آحاد جامعه را تشکیل می­دهند، به «سواد قرآنی» دست می‌یابند. بدون راهنمایی حضرات معصومین ^{علیهم السلام} این مهم کامل نخواهد.

امروزه سواد در حوزه‌های مختلف علمی، منحصر به کسب دانش یا مهارت نیست بلکه این دانش و مهارت باید به ایجاد و تقویت نگرش خاصی منجر شود که موجب به کارگیری آموخته‌ها در زندگی و ارتباط دائمی فرد با آن­ها باشد؛ و چه بسا زمینه‌ساز توسعه و گستردگی آن علم شود.

سواد قرآنی

با توجه به جامعیت آموزش قرآن و نکات فوق در کسب «سواد» در حوزه­های مختلف علوم، می­توان سواد قرآنی را این چنین تعریف کرد:

«سواد قرآنی اعتقاد و علاقه به یادگیری قرآن کریم و برخورداری از دانش مهارت پایه و انس با آن می­باشد. به منظور بهره‌گیری مستمر و مادام‌العمر از قرآن و اُنس با آن است.»

هدف از آموزش عمومی قرآن کریم، نمی­تواند صرفاً دست‌یابی به دانش مهارت خاصّی درباره‌ی این کتاب آسمانی باشد، بلکه باید توانایی و قابلیّتی فراهم آورد تا فرد بتواند ضمن اُنس و ارتباط دائمی با آن، پیوسته خود را در معرض تزکیه و تعلیم الهی قرار دهد و از این معجزه نبوی بهره‌مند شود. و از هر دو میراث نبوی (قرآن و عترت) بهره ببرد.

اجزاى اصلى سواد قرآنى

با توجه به تعریف سواد قرآنى می­توان براى سواد قرآنى سه جزء اصلى در نظر گرفت.

1- توانایى خواندن قرآن کریم

2- درک معناى عبارات و آیات قرآن کریم

3- تدبّر در آیات قرآن کریم با توجه به راهنمایی معصومین ^{علیهم السلام}

تدبرّ در آیات از توصیه‌هاى اکید قرآن کریم و معصومان ^{علیهم‌السلام} است، در روایتى از حضرت امیرالمؤمنین ^{علیه السلام}  نقل شده است که فرمودند:

«ألا لا خیر فی قرائهٍ لیس فیها تدبر».[5]

بدان در قرائتی که در ان تدبر نباشد، هیچ خیری نیست.

در صورتى که این سه جزء اصلى سواد قرآنى را در سه وجه یک هرم فرض کنیم، قاعده­ی این هرم که بنیان و اساس نگهدارى سه وجه آن است، انس دائمى با قرآن کریم خواهد بود.

انس با قرآن کریم غیر از نقشى که در ایجاد مهارت­هاى پایه­ی سواد قرآنى دارد، نگهدارنده و حافظ این مهارت­ها و هم به‌عنوان محصول و ثمره­ی اصلى سواد قرآنى محسوب می­شود.

1- توانایى خواندن قرآن کریم

2- درک معناى عبارات و آیات قرآن کریم

3- تدبّر در آیات قرآن کریم

قاعده­ی هرم

انس با قرآن کریم

مهم‌ترین جزء سواد قرآنی اُنس با قرآن کریم است. روح حاکم و جهت‌گیری کلّی برنامه‌ی آموزش قرآن از پیش‌دبستانی تا پیش‌دانشگاهی فراهم آوردن زمینه‌های لازم برای دست‌یابی به اُنس با قرآن کریم است.

امیرالمؤمنین ^{علیه السلام} می­فرمایند:

«لِیَکُن سَمیرُکَ القُرآن»؛^[6]  باید مونس و همدم تو قرآن باشد.

اُنس با قرآن کریم مراتب مختلف و مجموعه‌ای از علایق و ارتباط با قرآن کریم است که دست‌یابی به این امر اوّلاً تدریجی است و در طول زمان از نظر کمّی و کیفی ارتقا می‌یابد، ثانیاً متناسب با اهداف هر یک از دوره‌‌ها و پایه‌های تحصیلی موجب بهره‌مندی متربیان از قرآن کریم می‌شود و در نهایت منجر به کسب توانایی و علاقه‌مندی همیشگی به قرآن کریم خواهد بود.

اصول حاکم بر برنامه‌ی آموزش قرآن در دوره‌ی ابتدایی

1. توجّه جدّی به موضوع اُنس با قرآن کریم و علاقه به یادگیری آن در مسائل، اعمّ از تعیین اهداف آموزش قرآن، محتوا و روش­های تدریس و شیوه‌های ارزیابی است.

اهداف باید به گونه‌ای باشد که با توانایی‌های ذهنی و روانی متربیان هم‌خوانی داشته باشند؛ محتوای جذّاب و متنوّع در جهت اهداف تنظیم شود؛ استفاده‌ی هرچه بیشتر از روش­هایی که منجرّ به مشارکت خلّاق و حضور فعّال متربیان در فرآیند یادگیری شود؛

• جامعیّت آموزش قرآن با تأکید بر آموزش روخوانی و روان‌خوانی قرآن

جامعیّت آموزش قرآن، علاوه بر آموزش روان‌خوانی (هدف اصلی آموزش قرآن در دوره‌ی ابتدایی)، به سایر اهداف آموزش قرآن مانند آشنایی با برخی از دستورات اخلاقی و تربیتی قرآن کریم متناسب با سنّ فراگیران و زیباخوانی قرآن و … توجّه شود.

• تأکید بر دسترسی آسان به اهداف، محتوا، روش­های تدریس و شیوه‌های ارزشیابی، با در نظر گرفتن اصول روانشناسی یادگیری.

در آموزش روخوانی باید با توجه به استعدادهای فردی دانش آموزان؛ به برخی اصول مانند استفاده از دانسته ها و تجربه های قبلی ایشان، توجّه به تکرار و تمرین و تجزیه ی اهداف به مراحل مختلف برای دستیابی تدریجی به آن ها، توجه شود.

• جذّاب و دلپذیر بودن محتوای روش­های تدریس با تأکید بر استفاده از هنر به منظور دستیابی هرچه بیشتر به پیامدهای عاطفی آموزش.
• تأکید بیشتر بر مهارت­های عملی نسبت به دانش نظری به ویژه مهارت­های سمعی و بصری.

آنچه در بیشتر قسمت­های آموزش قرآن اهمّیّت دارد، کسب مهارت عملی است تا دانش نظری؛ برای مثال، چگونگی خواندن نماد تنوین (ـــًــٍــٌـ) اهمّیّت دارد نه تعریف آن و یا اینکه تنوین ترکیبی از حرکات کوتاه و نون ساکن است.

• انعطاف‌پذیری روش­های تدریس با در نظر گرفتن شرایط مختلف.

استفاده از لوحه در آموزش قرآن ‌بسیار اهمّیّت دارد ولی اگر به هر دلیلی لوحه در دسترس نبود، مربی تدابیری بیندیشد تا نقش لوحه به شکل دیگری اجرا شود (از طریق نوشتن روی تابلو و …).

اگر نوار آموزشی موجود نبود با توجّه به نقش نوار در زیباخوانی، خود مربی و یا احیاناً متربیی که صوت زیبایی دارد، آیات را تلاوت کند.

• تأکید بر الگوگیری در آموزش قرائت قرآن.

در آموزش زیباخوانی قرآن به جای پرداختن به آموزش نظری تجوید، به طور عملی بر شنیدن قرائت آیات از صوت آموزشی و الگوگیری از آن تأکید می­شود.

در صوت آموزشی تمام مهارت­های تجوید و زیباخوانی، رعایت شده است. متربیان می­توانند با تقلید و الگوگیری از صوت به طور عملی برخی از این مهارت­ها را بیاموزند.

• مبتنی بودن آموزش رو‌خوانی بر سیر سوادآموزی فارسی و استفاده از رسم­الخطّ نزدیک به خطّ فارسی.

با توجّه به آموخته‌های متربیان در درس فارسی، مصوّت‌های شش‌گانه و صامت­ها در درس قرآن تدریس نمی­شود و متربیان بر اساس آنچه در فارسی آموخته‌اند بسیاری از کلمات و عبارات قرآنی را بدون هیچ‌گونه آموزش جدید می­توانند بخوانند.

• اولویّت دادن به روش­های فعّال تدریس به کار گروهی متربیان.

تقریباً در همه‌ی مراحل آموزش رو‌خوانی، تدریس با خواندن متربیان آغاز می‌شود و مربی بیشتر نقش هدایت ‌کننده دارد. تنها تدریس برخی موارد خاص، مانند آموزش نمادهای جدید رسم‌الخطّ قرآن به عهده‌ی او می­باشد و یا در آموزش پیام­های زندگی، متربیان به کمک یکدیگر و با بیان مصادیقی درباره‌ی پیام­ها در فرآیند یاددِهی یادگیری مشارکت جدّی دارند.

1. استفاده از فناوری آموزشی متناسب با قداست و شأن قرآن کریم.

از رسانه­های صوتی و تصویری مناسبی استفاده شود که در آن­ها آهنگ و یا ریتم­های نامناسب به کار نرفته باشد.

1. ارتقای توانایی مربیان با استفاده از شیوه‌های متنوع و مؤثّر.

استفاده از روش­هایی که زمینه‌ی تعلیم و تعلّم هم‌زمان را فراهم نموده و موجب ارتقای صلاحیّت­های حرفه‌ای آموزگاران می­شود؛

1. استفاده از زمان و فضای مناسب برای آموزش قرآن .

گاهی به دلایل مختلفی؛ آموزش قرآن در آخرین ساعات، تدریس می­شود که به‌هیچ‌وجه زمان مناسبی نیست.

1. ارزشیابی: وجود ویژگی‌های زیر در شیوه‌های ارزشیابی ضروری است:

الف) تقویت علاقه‌ی متربیان نسبت به یادگیری

ب) توجّه به دو اصل تشویق و احساس موفّقیّت در فرآیند ارزشیابی با توجه به توانایی ها دانش آموزان.

ج) حفظ و تقویت منزلت اهمّیّت درس قرآن در میان سایر دروس

د)  توجّه به اصل تفاوت­های فردی متربیان و پرهیز از سخت گیری بیجا و یا سهل انگاری

هـ) ارزشیابی به دور از شرایط اضطراب‌آور

1. اشاعه‌ی برنامه‌ی آموزش قرآن از راه‌های گوناگون، به ویژه بهره‌گیری از اولیای متربیان

باید از راه‌های مختلف اولیای متربیان را با اهداف، روش­های تدریس و سطوح مورد انتظار یادگیری  متربیان در درس قرآن آشنا کرد.

1. احترام گذاشتن و رعایت آداب خاص در باب کتاب قرآن کریم

اهداف کلی آموزش قرآن در دوره ی ابتدایی

که البته بحث های آخر م تواند به دوره های بعدی ارجاع شود

آداب تلاوت قرآن کریم

آموزش آداب تلاوت، مانند تمامی  امور آموزشی هم شایسته و هم بایسته است برای آموزش این مهم، مربی قرآنی خود می باید الگو باشد؛ سپس بصورت تدریجی با طرح درس مناسب به متربیان بیاموزد.

شایان توجه است احکام و آدابی که برای تلاوت قرآن گفته می­شود از آیات قرآن و روایات معصومین ^{علیهم­السلام} برگرفته شده است.

1. بهتر است هنگام خواندن قرآن رو به قبله باشیم تا این کارمان از هدف و مقصدی الهی نیز برخوردار شود.
2. هنگام قرائت قرآن، توجه داشته باشیم که احترام گذاشتن به قرآن و برگه­های آن بر ما لازم و واجب است.
3. آیات سجده: در سوره های سجده (آیه 15)، سوره فُصِلَت (آیه 37)، سوره نَجم (آیه 62) و سوره عَلَق (آیه 19)، یک «آیه سَجده» وجود دارد. غالباً در قرآن­ها و کنارِ این آیه­ها عبارتِ «سجده واجبه» نوشته شده است. هرگاه ما این آیه­ها را بخوانیم و یا به آن­ها گوش دهیم، باید فوراً سجده کنیم. چنانچه این کار را فراموش کردیم، باید هر لحظه که آن را به یاد آوردیم، سجده نماییم.[7]
4. پیش از خواندن آیات قرآن، عبارتِ أَعوذُ بِاللّه ِ مِنَ الشَّیطانِ الرَّجیم (من از شیطان رانده شده، به خدا پناه می­برم) و پس از آن، آیه بِسمِ اللهِ الرَّحمنِ الرَّحیمِ را بخوانیم.
5. در پایانِ قرائت قرآن، عبارتِ صَدَقَ اللّه ُ العَلَیُّ العَظیمُ (خدای بلند مرتبه و بزرگ، راست گفته است) را بخوانیم. (کلمه «العَلیّ» در عبارت پیشین به معنیِ بلند مرتبه و صفت برای کلمه اللّه است و با نام حضرت علی ^{علیه­السلام} ارتباطی ندارد)
6. تلاوت قرآن را با حضور قلب، توجه کامل، ادب نیکو و خالصانه و فروتنانه انجام دهیم. این هنگام، از شوخی،
   خنده ی بیجا و جدل با اطرافیان بپرهیزیم.
7. هنگام تلاوت قرآن، آن را روی زمین نگذاشته؛ بلکه بر جای بلندی، مانند رَحل یا میز قرار دهیم و یا آن را با دست­هایمان بگیریم.
8. آداب نشستن را هنگام تلاوت قرآن رعایت نماییم. (به صورتِ دو زانو و اگر نمی­توانیم، به صورتِ چهار زانو نسته و ترجیحا، به جایی تکیه ندهیم)
9. شایسته است که قرآن کریم را پیش از باز کردن و خواندن و پس از بستن آن ببوسیم و به پیشانی بگذاریم. این کار، نوعی احترام گذاشتن به قرآن است.
10. در صورت امکان در منازل، قرآن کریم را روی رَحل و در محل مخصوصی بگذاریم.
11. هنگام تلاوت قرآن، حقوق دیگران را رعایت نماییم. (مزاحم استراحت، کار و مطالعه اعضای خانواده یا دوستان و یا دیگران نشویم)
12. همانند تمام مجالس؛ هنگام قرائت قرآن، نیز اگر با نام مبارک حضرت محمد ^{صلی الله علیه و آله} برخوردیم، صلوات بفرستیم.
13. کتب قرآن (در مدارس، مساجد یا منازل) را پاکیزه نگه داشته، ر کنار و حاشیه صفحات آن چیزی ننویسیم.
14. قرآن را به صورت ترتیل و با صوت زیبا در صورت امکان لحن عربی بخوانیم. (از زیبایی های تلاوت قرآن دقت در علائم وقف و تجوید است)
15. هنگام تلاوت قرآن در همه ی زمان ها و مکان ها می بایست ساکت بوده و به آن گوش فرا دهیم.
16. تلاوت قرآن در مساجد نسبت به سایر اماکن ارجحیت دارد.
17. شایسته است ثواب­هایی تلاوت قرآن را به دیگران هدیه نمائیم. (معصومین و امامزادگان ^{علیهم­السلام} و همه درگذشتگان)
18. پسندیده است که در برنامه روزانه ی زندگی خود، تلاوت منظم قرآن و برپایی مجالس ختم قرآن نیز داشته باشیم (از برکت همراهی با قرآن در طول روز بهره مند باشیم)

 

فصل اول

اصول و شیوه‌ی رفع اشکالات روخوانی

 

 

آزمون تعیین سطح

قبل از شروع مراحل آموزش؛ می بایست قرآن آموزان تعیین سطح شوند. برای این منظور از آزمون تعیین سطح ـ که از کتاب قرآن چهارم دبستان استخراج، طراحی و آماده گردیده ـ استفاده می‌شود. تا طبق آن سطح سواد و مهارت هر نفر سنجیده شود. لازم است در فواصل مختلف مسیر آموزش؛ ارزیابی تکرار شود و ثبت وضعیّت صورت گیرد تا روند رشد برای افراد مشخص گردد.

مراحل آموزش

مهم‌ترین کار در آموزش و تقویت روخوانی، ممارست، تمرین همیشگی و روزانه است. بدین جهت کاربرگ‌های قرآنی استخراج شده از کتب آموزش و پرورش که با دقّت و ترتیب آموزشی صحیح تنظیم گردیده‌اند را بستری کم‌نظیر برای تمرین مستمرّ قرآن‌آموزان یافته‌ایم و با برنامه‌ای واحد در تحویل دادن و گرفتن این کاربرگ‌ها، این مهم را آغاز می‌کنیم.

طبق ترتیب کاربرگ‌ها؛ با توجیه و انگیزه‌سازیِ قرآن‌آموزان برای تمرین مداوم (در صورت امکان) در طول هفته، کاربرگ های جدید را در منزل بخوانند تا بهتر به روخوانی آ مسلط بشوند.

در ابتدای هر جلسه، نحوه ی قرائت هر متربی مورد ارزیابی قرار گرفته و اگر در ادا کردن حروف، حرکات، سکون و … ضعفی مشاهده شد، مربی گرامی با استفاده از لوحه های آموزشی (62 لوحه)  با شیوه ای آموزشی ضعف را برطرف نماید.

مطابق با برنامه‌ی اجرایی جزوات طرح درس، باید از صوت‌های آموزشی (قرائت ترتیلی – آموزشی استاد خلیل الحصری[8]) با روش مناسب در گروه های آموزشی (متناسب با سن متربی) بارگزاری گردد تا با الگوی قرائت صحیح آشنا شده و تکرار نمایند. هر متربی، قرائت خودش را ضبط نموده و برای مربی ارسال یا به مربی تحویل دهد.

نحوه‌ی اجرای دوره‌های آموزش، طرح درس تفصیلی، بازه‌ی زمانی هر دوره و … در جزوات طرح درس، تدوین ‌و طرّاحی ‌شده و پیوست به راهنمای مربی قرآن است.

مهم‌ترین علل متداول بُروز مشکلات در روخوانى قرآن

توجه داشته باشیم:

الف) تسلط مربی بر روخوانی متن درس، موجب تشخیص بهتر اشکالات و رفع آن ها می شود.

ب) مربی باید با روش های متناسب برای رفع اشکال آشنا باشد تا بتوان آن ها را برطرف سازد و مهارت روخوانی را تقویت نماید.

ج) رفع اشکال، موجب صرف وقت بیش از حد نشود.

ردیف	مشکل	راه حل	مثال
1	عجله و شتاب‌زدگى	متربی کلمات و عبارات را آرام و شمرده بخواند و به حروف و حرکات نیز دقّت کند
2	عدم دقتکم توجهی به حروف و حرکاتکلی خوانی کلمات و ترکیبات	مربی، توجه متربی را به علائم و حرکات از طریقه اشاره به بخش ها جلب کند.بخش خوانی کلمات و ترکیبات توسط متربی
3	طولانی خواندن و وصل کردن عبارات به یکدیگر	متربی؛ کلمه‌کلمه، ترکیب‌ترکیب و جمله‌جمله بخواند
4	خجالت، اضطراب و عدم اعتماد به نفْس	ایجاد اعتماد به نفس با: خوشرویی و تشویقتغییر نوبت قرائتعدم توبیخ
5	اشتباه خوانی متربی	قطع نکردن قرائت متربی[9]عدم قرائت درست توسط مربی و سایر متربیاناجازه قرائت صحیح توسط خود قاری[10]در صورت عدم اصلاح روخانی، قرائت صحیح توسط متربی دیگرسوال و جواب درباره ی اشتباه با سایر متربیان[11]
6	نمادها و ترکیبات جدید و نامأنوس نسبت به سواد فارسى	مربی این موارد را با معادل‌هاى فارسى مقایسه و آموزش دهد	ترکیبات همزه: ءامَنّا ← آمَنّالِأدَمَ ← لآ دَمَمُسْتَهِزءونَ ← مُسْتَهِزئونَ   الف   کوچک: رَزَقْنٰهُم ← رَزَقْناهُمغٰفِلونَ ← غاِفلونَ   واو   کوچک: مَعَه, ← مَعَهو انَّه, ← انَّهو   ى   کوچک: بِعباِدهى ← بِعباِدهى به ى ← بهى
7	وجود حروف ناخوانا در بسیارى از کلمات و ترکیبات آیات قرآن	مربی با معادل‌سازى و تذکّر نسبت به ناخوانا بودن این حروف، مى‌تواند مشکل را برطرف کند	الف   ناخوانا: قالوا ← قالوعَمِلوا ← عَمِلو   واو   ناخوانا: الصَّلوٰهَ ← الصَّلاهَاُولٰئکَ ← اولٰئکَاَوِلیاؤُهُمْ ← اَوِلیاءُهُمْ   ى   ناخوانا: یَسْتَهِزئُ ← یَسْتَهزءُهُدًى ← هُدً
8	وجود حروف ناخوانا در وسط بخش	تذکر مربی به فلش هااتصال حرکت قبل از آنها به تشدید یا ساکن پس از تشخیص حروف ناخوانا
9	توالى حروف ناخوانا و اتّصالات؛ در این موارد	در این موارد، باید پس از بخش‌خوانى و اشاره به بخش‌ها از اتّصالات بهره گرفت
10	ترکیب حروف	که باید از اشاره و بخش‌خوانى استفاده شود	نُجٰزى← نُجازىیَخدَعُون ← یَخْدَعُونَ
11	جابه‌جایى حروف و حرکات؛ این مشکل در اثر تشابه کلمات	این مشکل در اثر تشابه کلمات، کلّى‌خوانى و عجله پیش مى‌آید. این موارد با بخش‌خوانى و شمرده‌خوانى اصلاح مى‌شود	یَعْملَمونَ ← یَعْمَلونَعَبْدَه و ← عَبْدُه و
12	کم یا زیاد کردن تشدید	این اشکال بسیار پیش می‌آید.	حَىَ ← حَىَّاِیّاکَ ← ایّاکَوَ لِىَ دّین ← وَ لىَ دینلا شَریکَ لَّه و ← لا شَریکَ لَه و

• رفع برخى از اشکالات متربیان به تمرین بیشتر و مرور زمان نیاز دارد. از این رو، مربی نباید انتظار داشته باشد که همه‌ى اشکالات آن­ها بلافاصله برطرف شود.
• بعضى از متربیان لکنت زبان دارند و عبارات را با مکث، تکرار و به کندى مى‌خوانند. مربی ضمن برخورد مناسب، به سایرین اجازه تمسخر نمی دهد.
• متربیان را به گروه‌هاى چند نفره تقسیم کرده، متربیان آیات درس را خوانده و اشکالات روخوانى یکدیگر را در گروه خویش اصلاح کنند. سعى شود افراد ضعیف با افراد قوى، هم‌گروه شوند تا نتیجه‌ی بهترى حاصل شود.

آموزش چهار مرحله ای روخوانی

برای این که کل کلاس با یک جریان آموزشی واحد شروع شود و پیش برود می توان طبق جزوات طرح درس به ترتیب الواح آموزشی را در دستور کار آموزشی قرار داد وخوانِش را در چهار مرحله مهم آموزش داد.

1. بخش خوانی (تعریف بخض خوانی بعدا توضیح داده می شود)
2. کلمه خوانی
3. جمله خوانی
4. عبارتخوانی

تا جایی که اکثریت کلاس مسلّط بر بخش خوانی شوند باید روش خواندن قرآن آموز و مربی از لوحه­ها تا کاربرگ­ها فقط به روش بخش­خوانی صورت بگیرد.

• زیر بنای کل روخوانی مهارتِ بخش خوانی است،
• مکث بین بخش­ها برای تقویتِ تشخیصِ ترکیبِ حروف و حرکات، مهم و ضروری است.

نحوه‌ی اشاره‌ی صحیح به بخش‌هاى کلمات

در صورتی که متربیان این بخش را بلد بودند، مربی از این بخض عبور می کند.

اشاره‌ی صحیح به حروف و حرکات، از مهم‌ترین گام‌هاى اوّلیّه در آموزش روخوانى قرآن است که در زمان اشاره به حرکات باید به کوتاهی و بلندی صدای آن توجه داشت.[12]

1. اشاره‌ی ثابت (اشاره به حرکات کوتاه)

الف) اشاره‌ی به حرکات فتحه، کسره، ضمّه در بخش‌هاى داراى این گونه حرکات؛ مانند:

خُـــلِـــقَ

مربی با خط کش به حرکت ( ــُـ ) اشاره می‌کند تا متربیان همه با هم بگویند ( خُ ). (ممکن است در یکى دو بار اوّل، برخى از متربیان به جاى اینکه بگویند ( خُ ) بگویند ( اُ ) به آن­ها تذکّر می­دهیم هر حرکت را با حرف آن بخوانند.)

سپس با کمى مکث به حرکت ( ــِـ ) اشاره می‌کنیم تا متربیان بگویند ( لِ ) و آن­گاه به حرکت ( ــَـ ) اشاره می‌شود تا آن­ها بگویند ( قَ ).

ب) اشاره به تنوین نصب، جر، رفع؛ اشاره به تنوین مانند اشاره به حرکات کوتاه است؛ یعنى براى اشاره به تنوین، دست ثابت است و به این تنوین‌ها اشاره می‌شود؛

حَــرَجًــا                         اَحَــدٍ                          وَلَــدٌ

در کلمه‌ی ( حَرَجًا ) آموزگار به ( ــَـ ) اشاره می‌کند تا متربیان بگویند ( حَ ) و سپس به ( ــَـ ) اشاره می‌کند تا متربیان بگویند ( رَ ) و آن­گاه به ( ــًـ ) اشاره می‌کند تا متربیان بگویند ( جَن ).

 همچنین در کلمه‌ی ( اَحَدٍ ) آموزگار به ( ــًـ ) اشاره می‌کند تا متربیان بگویند ( دِن ).

در کلمه‌ی ( وَلَدُ ) نیز آموزگار به ( ــٌـ ) اشاره می‌کند تا متربیان بگویند ( دُن ).

• دقّت کنید فلش‌هایی که در این کلمات کشیده شده است، فقط نشان‌دهنده‌ی اشاره‌ی شما به حرکات است، نه این که باید این فلش‌ها را رسم کنید.

• اشاره‌ی متحرّک (اشاره به حرکات بلند)

الف) اشاره از حرف به سوی حرکات بلند ( ا ، ی ، و ) در بخش‌های دارای این­گونه ترکیبات؛ مانند:     نوحیها

مربی در حالی که به کمک خط‌ کش، از حرف ( ن ) به سوی صدای ( و ) اشاره می‌کند، متربیان می‌گویند ( نو ). آن­گاه از حرف ( ح ) به سوی صدای ( ای ) اشاره شده و آن­ها می‌گویند ( حی ) و بالاخره از حرف ( ه ) به سوی ( ا ) اشاره می‌شود تا بگویند ( ها ).

• اشاره به ( ــٰـ ) دو حالت دارد:
  • چنانچه الف کوتاه روی حرف باشد، مانند کلمه‌ی ( هٰذاٰ ) به آن اشاره می‌شود تا متربیان بگویند (ها)
  • چنانچه الف کوتاه روی ( ی ) باشد، در این صورت صدای بلند اشاره می‌شود؛ مانند کلمه ( هُدیٰ ) که از حرف ( د ) به سوی ( ــٰـ ) اشاره می‌شود تا متربیان بگویند ( دا ).

2- اشاره از حرکت کوتاه به سوی علامت سکون مانند:      اَمْهِلْهُم

آموزگار از حرکت (ــَـ)  به علامت (ــْـ) اشاره می‌کند تا متربیان بگویند ( اَمْ ) آنگاه از صدای (ــِـ) به علامت (ــْـ)

اشاره می­کند تا بگویند ( هِلْ ) و سپس از حرکت (ــُـ) به علامت (ــْـ) اشاره می‌شود تا بگویند: ( هُم ).

3- اشاره به تشدید در بخش‌هاى داراى حرف مشدّد مانند:      حَقَّ

آموزگار در حالى که از حرکت کوتاه (ــِـ) به سوى علامت تشدید اشاره می­کند، متربیان می­گویند: ( حَق ) آن­گاه آموزگار پس از کمى مکث، با توجّه به حرکت حرف تشدید، به صورت ثابت یا متحرّک به آن حرکت اشاره می­کند. در مورد مثال بالا با اشاره‌ی ثابت به حرکت حرف تشدید به صورت ثابت یا متحرّک به آن حرکت اشاره می­کند در مورد مثال بالا با اشاره‌ی ثابت به حرکت (ــِـ) اشاره می­شود و بچه‌ها می‌گویند ( قَ ). دو مثال دیگر       لَمّا ،  نُنَجّی

آموزگار در کلمه ( لَمّا ) ابتدا از حرکت (ــِـ) به سوی علامت تشدید و آن­گاه پس از کمی مکث از حرف ( م ) به سوی صدای ( ا ) اشاره می­کند. در کلمه‌ی دوّم نیز ابتدا (ــُـ) سپس از حرکت (ــِـ) به سوی تشدید و آن­گاه پس از کمی مکث از حرف ( ج ) به سوی صدای ( ی ) اشاره می­شود.

نکته: وجود کمى مکث بین اشاره به بخش اوّل حرف مشدّد و بخش دوّم آن ضرورى است. این امر به خوبى به متربیان می‌آموزد که حرف داراى تشدید در واقع دو حرف است و دو بار خوانده می­شود.

توجّه:

1- از متربیان بخواهید که همزمان با اشاره‌ی شما، بخش‌ها و کلمات را به صورت دسته‌جمعى بخوانند. ممکن است برخى از متربیان، بعضی از بخش‌ها را زودتر یا دیرتر از اشاره‌ی شما بخوانند؛ از آن­ها بخواهید با اشاره بخوانند و عقب یا جلو نیفتند.

2- اگر آموزش برای گروه چند نفری هست، در آموزش لوحه‌ها، ابتدا متربیان به روش فوق، کلمات و عبارات را دسته‌جمعى می‌خوانند و پس از کمى تمرین، خوب است با اشاره‌ی آموزگار خواندن به صورت انفرادى نیز انجام شود. پرسش انفرادى را همیشه از متربیان قوی‌تر آغاز می­کنیم.

اگر متوجّه شدید که متربیی در خواندن کلمه‌ای مشکل دارد، توجّه جمع را به لوحه جلب کنید و مجدّداً به شیوه‌ی صحیح به بخش­های همان کلمه اشاره کنید و از جمع بخواهید همه با هم به صورت دسته‌جمعی آن کلمه را بخش‌بخش بخوانند، سپس از متربیی که مشکل داشته است بخواهید در حالی که به بخش‌های کلمه اشاره می‌کنید، آن کلمه را بخش‌بخش بخواند.

3- آموزگار محترم! از خواندن کلمات بپرهیزید؛ بلکه به روش فوق کمک کنید تا خود متربیان کلمات و عبارات را روخوانى کنند.

4- مناسب‌ترین شیوه براى خواندن کلمات، آن است که متربی با دیدن هر بخش از کلمه، همان بخش را بلند بخواند؛ یعنى لازم نیست که متربی ابتدا در ذهن خود، همه‌ی بخش­هاى کلمه را مرور کند، سپس تمام آن را یک­جا بلند بخواند. شما با تأکید بر نحوه‌ی مناسب خواندن، متربیان را کمک کنید تا بدون اضطراب، کلمات را به روش صحیح، شمرده و آرام بخوانند. سرعت خواندن بخش‌ها با توجّه به توانایى فردى متربیان و با تمرین، به تدریج افزایش مى‌یابد.

5- متربیان براى کسب مهارت روخوانى، به فرصت کافى نیاز دارند. این فرصت را با توجّه به استعدادهاى متفاوت آنها در اختیارشان بگذارید و انتظار نداشته باشید که همه در یک زمان به مهارت مورد نظر دست یابند.

6- لازم نیست قرآن‌آموزان کاربرگ‌های تمرینی را در یک جلسه آن قدر تکرار کنند تا همه آن­ها بتوانند کلمات را به صورت روان بخوانند؛ بلکه تمرین و تکرار هر کاربرگ در یک جلسه به آمادگى متربیان و شوق و رغبت آن­ها بستگى دارد. کاربرگ­های بعدى، مهارت آن­ها را به حدّ انتظار می­رساند.

7- متربیان را تشویق کنید که هر روز، کاربرگ قرآن را در خانه براى والدین خود بخوانند.

8- در بسیاری از موارد قرآن آموز بدون نگاه به عبارات، صرفا شنیده خود را تکرار می­کند و با این رویه روخوانی دانش­آموز تصحیح نخواهد شد، باید با تذکر مکرر به دانش­آموزان تاکید کنیم که حتماً با خط بر عبارات رو  دنبال کنند.

روش پرسش از متربیان

1- همیشه هنگام پرسش از متربیان به عواطف و احساسات ایشان توجّه داشته باشید؛ توجّه به عواطف متربیان و تشویق به یادگیری و قرار دادن آن­ها در مقام شوق و امید واقعاً کار ساده‌ای نیست. هنر مربیی، صبر، دلسوزی و علاقه‌مند‌سازی متربی به تعلیم و تربیت و استمداد و درخواست توفیق از خداوند است که می­تواند او را در این امر خطیر یاری کند و دعوت متربی به تمسّک به قرآن با عمل خویش است نه صرفاً دعوت لسانی. این‌چنین است که متربیان هم احساس تکلیف و وظیفه می­کنند و از کلاس و تلاش خود لذّت می­برند و دیگر از کلاس ترس و دلهره ندارند.

2- در پرسش از متربیان به تفاوت‌های فردی آن­ها توجّه کنید. از متربیان ضعیف‌تر، سؤالات ساده‌تر را پرسش کنید.

نحوه‌ی استفاده از صوت­های آموزشی

همان­طور که در بخش مراحل آموزش بیان شد، از متربیان بخواهید از صوت‌های گزینش ‌شده‌ی استاد
«خلیل الحصری» با این شیوه استفاده کند که بار اوّل، به قرائت صوت گوش کنند، بار دوّم، همراه با آن زمزمه کنند و بار سوّم، همراه با نوار بخوانند. سپس خود بدون پخش صوت به مقدار لازم تمرین و تکرار کنند.

صوت­ها هم در کلاس هم در خانه قابل استفاده هست و هر چه بیشتر بستر شنیداری-دیداری فراهم باشد قرآن­آموز زودتر به روخوانی مسلّط می­شود.

توجّه کنید در این تقلید از صوت، در اوایل امر از متربی نباید انتظار داشت که کاملاً شبیه استاد در لحن و روان‌خوانی بتواند قرائت کند و این امر بسته به استعدادهای فردی قرآن‌آموز تدریجی و پله‌پله خواهد بود. متربیان را تشویق کنید تا آن­جا که می­توانند شبیه استاد بخوانند و از سخت‌گیرى و تأکیدهاى نابجا پرهیز کنید.

فصل دوّم: شیوه‌ی آموزش نکات روخوانی

در آموزش علائم روخوانی و نمادها حتما از الواح استفاده شود و از شماره 1 لوحه­ها آغاز کنیم و تا 62 به همان ترتیب ادامه دهیم که در این ترتیب هم آموزش هم یاد­آوری هم تثبیت و مرور در نظر گرفته شده است.

به هر طریقی که امکان نمایش لوحه وجود داشته باشد بزرگ­نمایی صورت بگیرد و آموزش از روی الواح پیش برود.

ساکن

در لوحه‌های (5 / 6 / 7 / 14 / 26 / 27 ) متربیان می‌آموزند که چگونه حرف ساکن را با حرکت قبل از خودش در یک بخش بخوانند. حرف بی‌حرکت، ساکن است و با حرف متحرّک قبل از خودش در یک بخش خوانده می‌شود. برای کسب مهارت در خواندن بخش‌های حرف ساکن مراحل زیر انجام می‌شود:

١. مربی کلماتی مانند « سَر» ، « مِن » ، « قُل » را روی تخته می‌نویسد و سپس از متربیان می‌خواهد که آن­ها را بخوانند. آنگاه به حرف « ر » در کلمه‌ی « سر » اشاره می‌کند و می­پرسد آیا این حرف دارای حرکت است؟ متربیان می‌گویند خیر، سپس به همین­گونه به کلمات دیگر اشاره می‌کنیم.

آن­گاه می‌گوییم روی این حروف که هیچ حرکتی ندارند، یک علامت کوچک به نام علامت «سکون» گذاشته شده است. آن­گاه مربی روی تخته کلماتی مانند «لَم» ، «مِن» ، «قُل» را می‌نویسد و از متربیان می‌خواهد که آن­ها را بخوانند.

توجّه: در اشاره به بخش دارای حرف ساکن، از حرکت قبل حتماً به علامت سکون اشاره کنید و نه به حرف ساکن؛ تا متربیان با دیدن علامت ساکن را بخوانند.

٢. سپس لوحه‌ی آموزشی را به نمایش در بیاورید.

٣. مربی بدون آنکه خودش بخواند، از صدای کوتاه به حرف ساکن اشاره می‌کند ـ اشاره‌ی متحرّک ـ و متربیان هر یک از ترکیب‌ها را ابتدا به صورت دسته‌جمعی و سپس به صورت انفرادی کلمات را از روی لوحه، بخش‌بخش ابتدا به صورت دسته‌جمعی و سپس به صورت انفرادی می‌خوانند.

تشدید

قبل از آموزش لوحه تشدید (شماره­های  9 / 10 / 15 / 30 / 31 ) مربی ابتدا به شیوه زیر چگونگی خواندن کلمات دارای تشدید را یادآوری می­کند تا متربیان به خوبی بیاموزند که حرف دارای تشدید دوبار خوانده می‌شود.

کلمه « نَججار » را روی را روی تخته می­نویسیم و از متربیان می­خواهیم آن را بخوانند. سپس از آن­ها می­پرسیم آیا کلمه «نجّار» را این گونه می­نویسیم؟ خواهند گفت: نه! آن­گاه شکل صحیح کلمه را جلوی آن می­نویسیم:

نججار              نجّار

مربی در حالی که به دو حرف (ج) در کلمه‌ی «نججار» اشاره می‌کند از متربیان می­پرسد این کلمه چند (ج) دارد؟

متربیان پاسخ خواهند داد : دو تا.

مربی در حالی که به کلمه‌ی «نجّار» اشاره می­کند، می‌پرسد چند (ج) دارد؟ متربیان می­گویند: یکی.
مربی در حالی که به تشدید اشاره می­کند، می­پرسد: به جای یکی از (ج) چه گذاشته‌ایم؟ متربیان می­گویند:

تشدید.

مربی چند کلمه‌ی دیگر تشدیددار مانند نقّاشی، قنّادی، تشکّر را مانند کلمه‌ی « نَجّار » به دو صورت بدون تشدید (با تکرار) حرف و با تشدید روی تخته می­نویسد و از بچّه‌ها می­خواهد تا دو شکل هر یک از این کلمه‌ها را بخوانند.

مربی: بچّه‌ها! پس هر وقت حرفی در یک کلمه، علامت تشدید داشته باشد آن حرف را چند بار می­خوانیم؟
دانش­آموزان: دو بار.

اگر گفتند: «یکی» دو مرتبه به شکل‌های سمت راست اشاره می­شود تا به خوبی دریابند که تشدید به جای یکی از آن حرف‌ها است.

پس از آموزش بالا مربی می­گوید:

1. بچّه‌ها! فهمیدیم حرفی که دارای تشدید است، دو بار خوانده می­شود.

2. این حرف، یک بار با حرف صدادار قبلش و بار دوّم با حرکت خودش خوانده می­شود. لوحه تشدید را نصب کرده و برای خواندن قسمت اوّل لوحه، این­گونه عمل می­شود: در خواندن بخش اوّل کلمه‌ی «اَمما» ابتدا با اشاره از مصوّت به صامت حرکت می‌کنیم ( اَم ) و متربیان آن را می­خوانند. سپس برای خواندن بخش دوّم از صامت به مصوّت ( ما ) اشاره می­شود و متربیان می­خوانند. آن­گاه برای خواندن کلمه « امّا » ابتدا از مصوّت به تشدید اشاره کرده  ( اَمّ ) تا متربیان بخوانند ( اَم ) سپس بعد از مکث مختصری با اشاره‌ی مربی به بخش دوّم کلمه‌ی ( ما ) متربیان آن را نیز می­خوانند.

به همین ترتیب و با دقّت کامل به تمام کلمات تشدیددار اشاره می‌کنیم تا متربیان آن­ها را بخوانند. پس از خواندن هر کلمه از ایشان می‌پرسیم هر حرف تشدید­دار چند بار خوانده می‌شود تا پاسخ دهند دو بار، سپس می‌پرسیم حرف تشدیددار را ابتدا با کدام حرکت می‌خوانیم تا بگویند با حرکت قبلش. بار دوّم با چه حرکتی می‌خوانیم؟ با حرکت خودش. در تمام این پرسش و پاسخ‌ها مربی به حرکات و تشدید اشاره می­کند.

برای خواندن بخش دارای حرف مشدّد، از حرکت کوتاه قبل به علامت تشدید (   ) اشاره نمایید.

پس از اشاره به بخش اوّل مکثی کوتاه داشته باشید و آن­گاه با توجّه به حرکت بخش دوّم اشاره کنید.

آموزش علامت تنوین (  ً   ٍ  ٌ )

لوحه­های آموزش تنوین لوحه­های شماره ( 18 / 19 / 20 / 28 / 29 ) است. روی تخته (ــِـ) را بنویسید، سپس نون ساکن را جلوی آن بنویسید و از متربیان بخواهید که آن دو را با هم بخوانند. آن­گاه روبه‌روی آن، شکل عربی آن را بنویسید و بگویید در قرآن به این شکل نوشته می‌شود:

 ــِـ نْ          ــٍـ

ــَـ نْ         ً ا

 ُ نْ     ــٌـ

در تنوین نصب (  ً ا  ) متذکّر شوید که « الف » آن ناخواناست.

آموزش قاعده‌ی الف تنوین

چند کلمه‌ی دارای تنوین که در فارسی نیز به کار می‌رود مانند کلمات زیر روی تخته‌ی کلاس بنویسید تا متربیان آن­ها را بخوانند.

قبلاً ، مثلاً ، تقریباً

همان­طور که می‌دانید در این کلمات «الف» همراه تنوین (  ً ا  ) خوانده نمی‌شود. در قرآن هم این­گونه کلمات زیاد آمده است.

در بعضی از کلمات قرآنی به جای الف، «ی» ناخوانا همراه تنوین می‌آید، مانند:

فَتًی، هُدًی، مَوْلًی

آموزش قاعده‌ی ( وقف  ً ی ) با توجّه به سطر دوّم آیات درس که دارای کلمه‌ی (( طُویً )) است، بعد از روخوانی آیات درس قاعده‌ی وقف بر (  ً ی) را به شرح زیر تدریس کنید:

آیه‌ی « وَالنَّازِعَاتِ غَرْقًا » را روی تخته بنویسید و از متربیان بخواهید که آن را بخوانند، پس از این که کلمه « غَرْقًا » را به صورت « غَرْقا » یعنی در حالت وقف خواندند، شما دوباره توجّه آن­ها را به نحوه‌ی وقف این کلمه جلب کنید. آن­گاه کلمه‌ی « طُویً » را روی تخته بنویسید و روبه‌روی آن حالت وقف آن را نوشته و از آن­ها بخواهید این دو کلمه را بخوانند.

طُوًی  طویٰ

آن­گاه توضیح می‌دهید هرگاه کلمه‌ای به (  ً ی ) ختم شود، به هنگام وقف (  ً ی ) را به صورت « یٰ » می‌خوانیم، سپس کلمه‌های دیگر را روی تخته نوشته تا متربیان آن­ها را به صورت دسته‌جمعی بخوانند.

آموزش الف کوچک

برای آموزش الف کوچک بدین گونه عمل کنید:

ابتدا شکل «آ» را روی تخته بنویسید و از متربیان بخواهید که آن را بخوانند؛ پس از خواندن، روبه‌روی «آ» شکل «ا» را بنویسید و از متربیان بخواهید که آن را بخوانند؛ پس از خواندن متربیان، با تخته پاک کن کم‌کم از پایین شکل « ا » را پاک کنید تا کوتاه‌تر شود و از متربیان بخواهید تا آن را بخوانند. این کار را آن قدر ادامه دهید تا شکل «ا» به اندازه‌ی « الف » کوچک برسد.

سپس می‌گویید: بچّه‌ها «آ» کوچک شد امّا آیا صدایش عوض شد؟ آن­ها پاسخ خواهند داد: خیر

آن­گاه می‌گویید پس «آی کوچولو» همان صدای «آ» را می‌دهد. بچّه‌ها! آی کوچولو بالای حرف‌ها می‌آید. حالا این ترکیب‌ها را بخوانید.

(ترکیب چند حرف را با الف کوچک روی تخته بنویسید تا متربیان به طور دسته‌جمعی آن­ها را بخوانند.)

بٰ تٰ دٰ رٰ سٰ لٰ هٰ مٰ یٰ

آموزش پایه الف کوچک

کلمات کبری، موسی، و… را روی تخته بنویسید؛ سپس از متربیان بخواهید این کلمات را بخوانند. از آن­ها سؤال کنید در این کلمات کدام حرف خوانده نمی‌شود؟ پاسخ می‌دهند ((ی)) به آن­ها بگویید همان­طور که می‌بینید در این کلمات ((ی)) زیر الف کوچک خوانده نمی‌شود؛ مانند : ابقی، یخفی و…

آموزش نماد « ک »

لوحه آموزش رسم الخط « ک » لوحه شماره ( 16 ) است.حرف «ک» را روی تخته بنویسید و از متربیان بخواهید تا آن را بخوانند. آن­گاه شکل «ک»

را روبه‌روی «ک» بنویسید و بگویید در کلمات قرآنی حرف «ک» به صورت «ک» نوشته می‌شود. در این هنگام به این دو حرف اشاره کنید. سپس از متربیان بپرسید شکل «ک» چه صدایی دارد؟

متربیان پاسخ می­دهند: «ک». آن­گاه این شکل را با حرکات کوتاه ( ــَــَــُـ ) نوشته از آن­ها بخواهید که این ترکیبات را بخوانند.   کَ کِ کُ

روش تدریس نماد )ـه، ه (

لوحه آموزش  ) ـه ، ه ( لوحه شماره ( 17 ) است شکل « ـه ، ه » را روی تخته بنویسید و بگویید این شکل « ـه، ه » با دو تا نقطه است. در حالی که به « ـه ، ه » اشاره می‌کنید، بگویید که صدای آن « ت » است و شکل « ت » را زیر آنها بنویسید؛ به این صورت:

ـه

ه

ت                                                 

چیست؟» آن­ها پاسخ می‌دهند: « ت ». سپس نماد « ـه ، ه » را با حرکات کوتاه ــ مانند زیر ــ ترکیب کنید و از متربیان بخواهید که آن­ها را بخوانند.

ـهَ ـهِ ـهُ هَ هِ هُ

تذکّر: چنانچه لازم دیدید می‌توانید ابتدا نماد « ـه ، ه » را به روش فوق تدریس کرده، سپس روخوانی لوحه 17 را شروع کنید.

مراحل آموزش اشباع « ـه و »  و « ـه ی »

لوحه­های آموزش اشباع لوحه­های شماره ( 21 / 32 ) است. ابتدا مربی مصوّت « آ » را روی تخته می‌نویسد و از متربیان می‌خواهد که آن را بخوانند. سپس الف کوچک (  ) را مقابل آن می‌نویسد تا آن را نیز بخوانند. آن­گاه از متربیان سؤال می‌کنند که وقتی « ا » را کوچک می‌نویسیم، آیا صدایش تغییر می‌کند؟ متربیان می‌گویند: نه مربی « او » را روی تخته می‌نویسد تا متربیان آن را بخوانند، سپس مقابل آن « او » دوّم را می‌نویسد تا آن را نیز بخوانند.

او ← و

سپس می‌گوید : شکل « و » مانند « ا » کوچک می‌شود، ولی صدایش تغییر نمی­کند.

و ← و

آن­گاه شکل‌های زیر را می‌نویسد تا متربیان آن­ها را بخوانند.

ـه و←هو

ه و←هو

آموزش همزه

مربی ترکیب حرف (ع) را با حرکت‌های مختلف روی تخته می‌نویسد و از متربیان می‌خواهد که آن­ها را بخوانند.

عَ    عِ    عُ   عا  عی  عو

آن­گاه می‌گوید: حرف دیگری از حروف الفبا نیز شکل و صدای آن شبیه (ع) است که نام آن همزه است. در کلماتی مانند « سؤال، قائم، رأی» با آن آشنا شده‌اید.

سپس حرف همزه را با حرکت‌های مختلف ترکیب کند و از متربیان بخواهد که آن­ها را بخوانند:

ءَ ءِ ءُ ءا ءو ءی ءًا ءٍ ءٌ

لوحه آموزش همزه بی پایه  شماره 22 است.

همان­طور که می­دانید، همزه « ء » یکی از حروف الفباست و مانند همه‌ی حروف با حرکات ترکیب و خوانده می‌شود ولی همیشه به تنهایی نمی­آید؛ برای نمونه، در فارسی، همزه  « ء »  در کلمه‌‌ی « سؤال » روی حرف « واو » آمده است. این پایه‌ها عبارتند از : (( ئـ أ ؤ ئ))

روش تدریس پایه ی الف

لوحه شماره  24 آموزش کلمات دارای همزه روی الف « أ » است.

 مربی کلماتی مانند « تألیف » و « مأمور » را روی تخته بنویسد و از متربیان بخواهد که آن­ها را بخوانند؛ آن­گاه همزه‌ی روی الف « أ » را روی تخته بنویسد و جلوی آن نیز همزه‌ی بدون پایه را بنویسد و بگوید این دو مانند یکدیگر خوانده می‌شوند: أ←ء

تذکّر: گاهی متربیان این شکل را در وسط کلمه به صورت « ا » می‌خوانند؛ مانند «مأْکول» که به اشتباه
 « ماکول » خوانده می‌شود.

در کلمه‌ی « اِقْرَأ » باتوجه به این که شکل همزه « أْ » ساکن است، مربی با حرکت دست از فتحه به سمت علامت سکون، توجّه متربیان را به تلفّظ همزه‌ی ساکن جلب کند.  

آموزش پایه‌ی واو

لوحه­های آموزش پایه همزه لوحه­های شماره  33 و 34  است. با استفاده از آموخته‌های قبلی متربیان در زبان فارسی، به شیوه‌ی زیر همزه « ؤ » را آموزش می‌دهیم:

کلمات «مؤمن، سؤال، رؤیت» را روی تخته بنویسید، سپس از آن­ها بخواهید که این کلمات را بخوانند؛ آن­گاه از ایشان بپرسید در این کلمات چه حروفی خواننده نمی‌شود؟ آن­ها خواهند گفت «و» یا حرف زیر همزه «ء» همانند این « و » در کلمات فارسی نیز خوانده نمی‌شود؛ مانند : یُؤمنُ، جَزاؤُهُم.

روش تدریس ئـ

در این موارد، کرسی یک دندانه است. این شکل نیز کاملاً همان صدای همزه را دارد.مانند موارد قبلی می­توان آموزش داد.

ئـ ← ء

همزه با پایه دندانه را با حرکات کوتاه و کشیده روی تخته بنویسید تا هم خوانی صورت بگیرد.

ئـ ←  ئـَ  ئـِ  ئـُ    ئا  ئی  ئو

آموزش نماد حروف ناخوانا

لوحه­های آموزش حروف ناخوانا لوحه­های شماره ( 8 / 35 / 36 / 37 / 38 / 39 / 50 /  60 ) است. کلمات ((خواهر، خواندن، خواب)) را یکی‌یکی روی تخته بنویسید و از متربیان بخواهید که آن­ها را بخوانند. سپس توجّه متربیان را به نخواندن « واو » در کلمات بالا جلب کنید و تلفّظ هر کدام را روبه‌روی آن­ها بنویسید.

خواهر                 خاهر

خواب                 خاب

خواندن                خاندن

خوا                        خا    

آن­گاه به متربیان گفته می­شود که در کلمات قرآن نیز برخی از حروف خوانده نمی­شوند.

تذکّر مهم:

از بیان دلایل ناخوانا بودن این حروف جدّاً خودداری کرده و فقط به آموزش نمادین حروف ناخوانا اکتفا کنید.

تدریس حرف ناخوانای « ی »  زیر الف کوچک « یٰ »

کلمات  موسیٰ، مرتضیٰ، مصطفیٰ و عیسیٰ  را از روی لوحه 35 نشان دهید و از متربیان بخواهید که آن­ها را بخوانند. پس از خواندن آن­ها از متربیان بپرسید که « ی » زیر الف کوچک را خواندند؟

بعد از کمی دقّت متوجه می­شوند که « ی » زیر الف کوچک را نخواندند.

بعد بفرمایید هر جا « ی » زیر الف کوچک بیاید ناخوانا است و خوانده نمی­شود.

روش تدریس حرف ناخوانای « الف » بعد از « واو » آخر کلمه

کلمات زیر را روی لوحه 8 نشان دهید و از متربیان بخواهید که آن­ها را بخوانند:

قالوا  کانوا  کَفَروا  ءامَنوا

بعد از کمی دقّت متوجه می­شوند که « الف » بعد از « واو » را نخواندند.

بعد بفرمایید هر جا « الف » بعد از « واو » در آخر کلمه بیاید ناخوانا است و خوانده نمی­شود.

روش تدریس کلمات دارای حروف ناخوانای « و ا ل ی »

قبل از ساکن

کلمات « ابوالقاسم، بیت­المقدس و نهج­البلاغه » را از روی لوحه 37 نشان دهید و از متربیان بخواهید که آن­ها را بخوانند.

از متربیان سؤال کنید: در این سه کلمه، کدام حروف خوانده نمی­شوند؟ متربیان پس از دقّت، پاسخ می­دهند.

« و » ، « ا » ، « ی »

سپس مربی بگوید: همان­طور که گفتید، در این کلمات حروف « و » ، « ا » ، « ی» که قبل از حرف ساکن آمده‌اند، ناخوانا هستند؛ در کلمات قرآنی نیز حروف « و ا ی » بدون حرکت قبل از ساکن ناخوانا هستند.

آن­گاه از متربیان بخواهد که این ترکیب‌ها را بخوانند:

اَهلَ البَیتِ ، عَلَی الغَیبِ ، ذِی العَرشِ

قبل از تشدید

کلماتی مانند: « فاطِمهُ الزَّهراء ، سَیِّدُ الشُّهداءِ، عَلیُّ بنِ موسَی الرّضا » را از روی لوحه 38 نشان دهید و از متربیان بخواهید که آن­ها را بخوانند.

از متربیان سؤال کنید که در این کلمات، کدام حروف ناخوانا هستند؟ متربیان پس از دقّت و جست‌وجو، پاسخ می­دهند: « و ا ل ی »

سپس مربی ادامه دهد: همان­طور که گفتید در این کلمات، حروف «و» ، « ا » ، «ل» ، «ی» که قبل از تشدید آمده‌اند، ناخوانا هستند. در کلمات قرآنی نیز حروف « والی » بدون حرکت قبل از تشدید خوانده نمی­شوند.

آن­گاه از متربیان بخواهد که این ترکیب‌ها را بخوانند:

لِلنّاسِ   وَالطّارِقِ   اِلَی السَّماء    وَاتَّقُوااللّٰه     وَاَطیعُوا الرَّسولَ

شیوه‌ی تلفّظ کسره‌ی قبل از «یا»

به دنبال توضیح شیوه‌ی تلفّظ کلماتی مانند « هِیَ » خوب است بدانید کسره در زبان عربی مانند صدای « ای » است، ولی کوتاه تلفّظ می­شود؛ در حالی که در فارسی همان صدای « اِ » را دارد. البتّه در فارسی نیز وقتی کسره قبل از « یاء » قرار گیرد، شبیه لهجه‌ی عربی تلفّظ می­شود؛ مانند، خیابان، سیاست، زیارت. در روخوانی قرآن معمولاً کسره به حالت فارسی تلفّظ می­شود ولی وقتی کسره قبل از «یاء» می‌آید، غالباً مانند لهجه‌ی عربی تلفّظ می­شود؛ مانند: هیَ، ایّاکَ، قیامَهِ، لیَ.

خوب است هنگام تدریس و تمرین در زمان­های مناسب، با مقایسه‌ی این دو حالت، توجّه متربیان را به این نکته جلب کنید. مثلاً از آن­ها سؤال کنید که در فارسی می­گوییم خِیابان یا خیابان؟ نسبت به این امر حساسیّت زیاد نشان ندهید؛ زیرا با چند بار تذکّر، متربیان به تدریج آن را می‌آموزند.

موارد دیگر نمادها

دیگر نمادها که دیگر توضیح خاصی بیش از لوحه نیاز ندارد این موارد است:

شماره لوحه­های ترکیب حروف و حرکات: 1 / 2 / 3 / 4 / 11 / 12 / 13 / 25

شماره لوحه­های وقف : 40 / 41 / 42 / 43 / 49 / 51 / 52 / 56 / 59

شماره لوحه­های علائم وقف: 48 / 61

شماره لوحه­های التقاء ساکنین ( برخورد دو حرف ساکن با هم ): 53 / 57

شماره لوحه­های حروف مقطعه: 44 / 54 / 58

شماره لوحه­های علامت مد: 45 / 55 / 61

شماره لوحه­های آشنایی با خط قرآن کریم: 46 / 47 / 62

پیوست های راهنمای مربی قرآن:

1- آزمون­ تعیین سطح

2- جزوات طرح درس: نحوه اجرای کلاس. روند آموزش، شروع، پایان، ابزار مورد نیاز و …

3- فیلم­های توضیحی راهنمای مربی قرآن

4- کاربرگ‌های تمرینی که از کتب مصوب ابتدایی استخراج شده است.

5- صوت­های آموزشی استاد خلیل الحصری متناسب با کاربرگ­ها

6- الواح آموزشی که از کتب مصوب استخراج شده

7- لیست‌های ثبت مشاهدات، پیشرفت افراد، عملکرد قرآن آموز و نحوه پیگیری و ممارست او

پاسخ به پرسش های متداول

هدف‌ گذاری اصلی بسته خوانش قرآن چیست؟

هدف‌گذاری این بسته، بسترسازی آموزش فرآیندمحور روخوانی- روانخوانی قرآن کریم به صورت پلکانی از قرآن­های کمْ‌علامت تا خوانش از مصحف شریف به هدف بلند مدت اُنس با قرآن کریم برای تدبر و عمل به محتوای بی همتای آن می­باشد لذا نه آموزش صوت و لحن نه آموزش مخارج حروف  و نه حفظ در هدف‌گذاری‌های این بسته تعریف نمی­شود.

آموزش مخارج حروف و قواعد تجوید چقدر اهمیت دارد؟

از نظر مراجع عظام تقلید سعی بر صحیح ادا کردن حروف و آموختن مخارج حروف برای نماز ضروری و لازم است اما رعایت قواعد تجویدی لزومی ندارد و تلفظ عبارات در نماز به قدری که فرد عرب زبان متوجه بشود کافیست.

به نظر ما آموزش مخارجِ حروف و قواعد تجوید در امر خوانش قرآن مخصوصاً برای کودکان غیر بالغ از اهمیّت و اولویت خاصی برخوردار نیست و اگر در اولویت قرار بگیرد باعث دلزدگی و دوری قرآن‌آموز از روانخوانی می­شود لذا بعد از آموزش روانخوانی می­شود این موارد را هم جداگانه به قرآن‌آموز آموزش داد.

آموزش صوت و لحن چقدر از اهمیت برخوردار است؟

به زعم ما قرائت آهنگین با قواعد خاص صوت و لحن مزیت محسوب می­شود اما آموزش آن لزومی­ ندارد و هدف اصلی نزول قرآن به گواه خود قرآن، تدبر و عمل به فرامین آن است لذا اگر ما هم مانند بعضی از مجموعه­هاً هدف‌گذاری اصلی را صوت و لحن بگذاریم از هدف اصلی مصحف شریف دور شده­ایم.

حفظ کردن آیات و سُوَر چقدر لازم است؟

مانند پاسخ سؤال قبل به نظر ما هر امری که به انس و تدبر در قرآن کمک بکند مناسب و لازم است و گرنه از اهمیّت خاصی برخوردار نیست. آن سبک از حفظ قرآن که تسهیل‌گر تدبّر و تذکّر قرآن باشد خوب و مفید است و­گرنه حفظ به سبک­های عجیب و غریبی که اخیرا رواج پیدا کرده مثل برعکس خواندن آیات و … به زعم ما بیراهه رفتن است.

از چه زمانی مصحف شریف تهیه شود و چه ویژگی‌هایی داشته باشد؟

همان‌طور که مستحضر هستید کاربرگ‌های تمرینی از کتب مصوّب آموزش و پرورش استخراج شده و متن این صفحات و عبارات قرآنی برای تسهیل در آموزش و نزدیکی به فارسی، از رسم­الخط کمْ‌علامت هستند لذا برای تهیه‌ی قرآن هم بهتر است از چاپ­های کمْ‌علامت استفاده شود و برای اطمینان خاطر بعد از آموزش لوحه 62 و بعد از کاربرگ‌های تمرینی حداقل پایه سوم می­توان از خود مصحف شریف استفاده کرد. و به هر دلیلی اگر تهیه کتاب قرآن ممکن نباشد یا برای تمرین بیشتر در کنار قرآن تا پایان کاربرگ‌های تمرینی از این کاربرگ‌ها هم تمرین ادامه یابد.

---

[1] . سوره‌ جمعه، آیه‌ی2

[2] … وَنَزَّلْنَا عَلَیْکَ الْکِتَابَ تِبْیَانًا لِّکُلِّ شَیْءٍ وَهُدًى وَرَحْمَهً وَبُشْرَىٰ لِلْمُسْلِمِینَ … و این کتاب را که روشنگر هر چیزى است و براى مسلمانان رهنمود و رحمت و بشارتگرى است، بر تو نازل کردیم. سوره نحل، آیه ٨٩

[3]. در تعریف نور گفته‏اند: «النُّورُ الضّوء و هو خلاف الظّلمه» راغب گوید: ضوء منتشریکه بر دیدن کمک کند اقرب الموارد گوید: آنچه چیزها را آشکار میکند. و نیز گفته‏اند آنچه فى نفسه آشکار است و غیر خود را آشکار میکند «الظّاهر فى نفسه المظهر لغیره». قاموس قرآن، ج‏7، ص: 127

[4]. یکى دیگر از آیات واضح کتاب الهى آنست که رسول اللَّه ^{صلى اللَّه علیه و آله} را بعنوان مبیّن حدود و جزئیّات قرآن کریم معرفى مى‏نماید «وَ أَنْزَلْنا إِلَیْکَ الذِّکْرَ لِتُبَیِّنَ لِلنَّاسِ ما نُزِّلَ إِلَیْهِمْ».

بنا بر این خود قرآن که نور مبین است در کمال وضوح پیامبر اکرم صلى اللَّه علیه و آله و اهل بیت عصمت و طهارت ^{علیهم السلام} را مرجع فهمیدن معارف و حدود قوانین و مانند آن قرار داده و چون حجّیت کلام خداوند ذاتى است مى‏تواند دلیل اعتبار سخن و سنّت معصومین ^{علیهم السلام} واقع شود پس قرآن که حجّت بالذات است سند حجیّت سنّت خواهد بود و هرگز نمى‏توان با قطع نظر از سنّت معصومین ^{علیهم السلام} به همه حدود و احکام الهى راه یافت و به معارف قرآن کریم آشنا شد. ترجمه المیزان، مقدمه، ص: 17

[5]. کافی، ج1، ص 36

[6]. غررالحکم، ص111

[7]. لااله الّا الله حقاً حقاً، لااله الّا الله ایماناً وتصدیقاً، لااله الّا الله عبودیّتاً ورقّاً، سجدتُ لک یا ربّ تعبّداً و رِقّاً، لامستنکفاً ولامُستکبراً، بل أنا عبدٌ ذلیلٌ ضعیفٌ خائفٌ مستجیرٌ. هیچ معبودی نیست جز خداوند (و این مطلب) حقیقتی کامل است. هیچ معبودی نیست جز خداوند (و این مطلب) از روی ایمان و تصدیق است. هیچ معبودی نیست جز خداوند (و این مطلب) از روی عبودیت و بندگی است. پروردگارا برای تو از روی عبودیت و بندگی سجده می‌کنم  و نه با حالت سرپیچی و متکبرانه، چرا که من بنده ذلیل، .ناتوان، هراسان و پناهنده تو هستم.

[8]. هدف از انتخاب این قاری، قرائت آموزشی و آرام بودن سرعت تلاوت و روان خوانی بی نقص ایشان است که توصیه ی اساتید فن است؛ لذا با انس گرفتن با صوت های آموزشی ایشان، قرآن آموز به صورت غیر مستقیم با قواعد روان خوانی هم آشنا می گردد.

[9]. در حین قرائت متربی، به او تذکر نمی دهیم، بلکه صبر میکنیم که وی سطر را تا آخر بخواند. سپس در صورت لزوم به او تذکر می دهیم.

[10]. پس از تشویق مناسب متربی، از او میخواهیم که همان عبارت را یک بار دیگر با دقت و آرامش بیشتر بخواند.

[11]. توجه متربی را به کلمه ی غلط خوانده شده جلب کرده، با طرح سوال، شکل صحیح و غلط کلمه را مقایسه می کنیم و از او می خواهیم با دقت شکل صحیح را بخواند. اگر کلمه یا عبارت غلط خوانده شده برای تعدادی از متربیان مشکل است. مربی آن عبارت را روی تخته نوشته و از همه بخواهد تا با اشاره ی او، آن را به صورت بخش بخ بخوانند.

[12]. اشاره به حروف و حرکات با وسیله‌اى مانند خط‌کش انجام می‌شود. هنگام اشاره کردن، دست یا ثابت است و یا متحرّک