طرح درس «احکام کافر»
جزوه ی دانش آموز
یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا إِنَّمَا الْمُشْرِکُونَ نَجَسٌ
اى کسانى که ایمان آوردهاید مشرکین نجس هستند .
(آیهی شریفهی 28 سورهی توبه )
بسم الله الرحمن الرحیم
قبل از شروع بحث
- دوستان عزیز به شما توصیه میکنیم شمارهی تلفن نماینده یا دفتر مرجعتان را همراه داشته باشید یا فردی از مکتب یا مسجدتان تا در صورت لزوم ، مسائلتان را از او بپرسید.
و امّا در موضوع کافر وکفر ابتدا باید معنای واژه ها و استنباط از آنها را دانست.
معناى لغوى «کُفر»
معنای لغوی «کُفر»، «پوشش و پوشاندن» است.
معنای اصطلاحی «کُفر»
«کفر» در اصطلاح دینى تعریفهاى متعدّدى دارد: یکى، باور نداشتنِ آنچه باید باورش کرد؛ همانند توحید و نبوّت و معاد و ضروریّات دین و انکار آگاهانه سخن پیامبرو آنچه آورده است.( کفر دیگر در صفحهی 15 توضیح داده شده است. )
کفر، نقیض ایمان است و ماهیّت آن عبارت است از عِناد و میل بر پوشانیدن حقیقت.
روح کفر عبارت است از عِناد ورزیدن در مقابل حقیقت.
فقیهان شیعه به پیروی از قرآن و احادیث پیامبر اکرم(ص) و ائمه(ع) : واژهی کفر را در پنج معنا به کار برده و در مجموع، پنج گروه – با توجه به اختلاف فتاوا – در اصطلاح فقه و کلمات فقها کافر شمرده شدهاند:
1 – منکران خداوند ، مادّیون یا همان ماتریالیستها (دهریه)
از جملهی اینها کمونیست ها و ماتریالیستها هستند. و افرادی که اعتقاد دارند مجموعهی موجودات خود به خود و در اثر تعامل انرژیها و نیروهایطبیعی (مثل فرضیهی BIG BANG ) و ماوراء الطبیعیه به وجود آمده اند و برای جهان، خالقی متصّور نیستند. اینها خداوند را به صورت کلّی انکار میکنند. چرا که اگر او را قبو لکنند ملزم هستند که ربوبیت و خالقیت او را هم قبول کنند. لذا همه چیز را منتسب به گرایش بین مواد می دانند.
2 – مشرکان
معنای لغوی «شرک»
«شرک» از نظر لغت به معنای «شریک قرار دادن» است.
در فرهنگ و اصطلاحات دینی به معنای شریک قرار دادن موجود دیگری برای خدای بزرگ در یکی از مقامات و شئون مخصوص به آفرینندهی عالم است، چه این که در آفرینش جهان شریک شمرده شود، یا در تدبیر و اداره نظام هستی، یا در تأمین نیازمندیهای انسان و یا در چیزهای مشابه آن.
یعنی اینکه برای موجود دیگری غیر از خداوند متعال، نیرو و ارادهی ذاتی قائل شدن.
یعنی اینکه موجود دیگری هم مانند خدا وجود دارد که از پیش خود، قدرت و توان دارد و این قدرت ذاتا برای خود اوست و از خدا نگرفته است. در واقع اگر برای کسی غیر از خدا، ” استقلال در تاثیر ” قائل بشوند، مشرک هستند.
شرک در برابر توحید است و موحّد کسی را گویند که به خدای یگانه ایمان داشته باشد و در هیچ یک از مقامات ویژه خدایی، کسی یا چیزی را شریک او نداند. این در حالی است که موحّدان هیچ گاه منکِر نقش افراد آدمی یا دیگر موجودات عالم در تأمین نیازمندیهای خود یا دیگر تغییر و تحولات این جهان مادّی نیستند؛ زیرا تأثیر و تأثّر میان اشیای این عالم کاملاً آشکار بوده و قابل انکار نیست.
نتیجتاً مشرک کسی است که برای غیر خداوند «نقش مستقل » در عالم وجود قائل باشد. البتّه مشرک به موجب آن که توحید و یگانگی خدا را در برخی از شئون خداوندی انکار کرده است، «کافر» نیز نامیده می شود؛ چنان که قرآن شرک به خداوند را کفر به پروردگار معرّفی کرده است. « إِذْ تَأْمُرُونَنا أَنْ نَکْفُرَ بِاللَّهِ وَ نَجْعَلَ لَهُ أَنْداداً » (سورهی مبارکه سبأ آیه 33)
« آیا به ما دستور میدهید که به خدا کافر شویم و شریک ها و مانندهایی برای او قرار دهیم؟ » و نیز فرموده است. « ما کانَ لِلْمُشْرِکینَ أَنْ یَعْمُرُوا مَساجِدَ اللَّهِ شاهِدینَ عَلى أَنْفُسِهِمْ بِالْکُفْرِ »
(سوره ی مبارکه توبه آیه 17)
«مشرکان حق ندارند به تعمیر مساجد خدا دست بزنند؛زیرا خود میدانند که کافرند.»
در قرآن آیهی 3 از سورهی مبارکهی زمر بسیار زیبا تفاوت مشرک با موحّد را بیان می دارد
« أَلا لِلَّهِ الدِّینُ الْخالِصُ وَ الَّذینَ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِهِ أَوْلِیاءَ ما نَعْبُدُهُمْ إِلاَّ لِیُقَرِّبُونا إِلَى اللَّهِ زُلْفى إِنَّ اللَّهَ یَحْکُمُ بَیْنَهُمْ فی ما هُمْ فیهِ یَخْتَلِفُونَ إِنَّ اللَّهَ لا یَهْدی مَنْ هُوَ کاذِبٌ کَفَّارٌ »
« آگاه باشید که دین خالص برای خداست وکسانی که
غیر او را سرپرست خود گرفته اند (میگویند)
ما آنها را
نمیپرستیم مگر برای اینکه ما را به خدا
بیشتر نزدیکتر کنند. همانا خداوند حُکم میکند میان آنها در آنچهکه بر سر آن
اختلاف دارند. به درستی که خداوند هدایت نمیکند دروغگوی ناسپاس را.» آیه به صراحت
می فرماید که مشرکین بتها را پرستش میکرده-اند. یعنی عملی که منحصراً برای
خداوند باید انجام شود را در برابر آنها نیز انجام می داند. و همانطور که می دانید
پرستش در برابر ” اله ” صورت می گیرد. در حالیکه ” لا اله الا الله
“. پس اگر کسی «اله» دیگری غیر از الله قائل باشد، مشرک است.
«اله» : موجود قابل پرستش و جمع آن آلهه است . یکی از شئونات خاص خداوند، که هیچ موجود دیگری دارای آن نیست «اله بودن» است.
3. پیروان دیگر ادیان آسمانی
به این معنا که ایمان به پیامبر اسلام نیاورده اند، مثل اهل کتاب (یهودیان، مسیحیان و زردشتیان)اصطلاح اهل کتاب، سی و یک بار در قرآن کریم آمده و در بسیاری از آن موارد در مقابل «مشرکان» ذکر شده است، و این خود نشانه مغایرت مفهوم آن دو است. قرآن در موارد بسیاری، احکام آن دو گروه را از هم تفکیک کرده است. مقصود از « اهل کتاب » پیروان دیگر ادیان آسمانی هستند که پیامبر و کتاب آسمانی دارند.
در جهان، علاوه بر اسلام، فقط دو دین آسمانی وجود دارد که به طور مسلم و به اتفاق آرای علمای اسلامی اهل کتاب اند: «یهود» و «مسیحیت». قرآن کریم به اهل کتاب بودن پیروان این دو دین اشاره کرده، می فرماید:
«أَنْ تَقُولُوا إِنَّما أُنْزِلَ الْکِتابُ عَلىطائِفَتَیْنِ مِنْ قَبْلِناوَ إِنْ کُنَّا عَنْ دِراسَتِهِمْ لَغافِلینَ» « تا مبادا بگویید: کتاب آسمانی فقط بر دو طایفه پیش از ما نازل شد و همانا ما از آموختن آنها غافل بودیم. »
(سوره ی مبارکهی اَنعام آیه ی 156)
فقهای اسلامی علاوه بر اهل کتاب، ادیان دیگری را به عنوان ” مَن لَهُ شُبهَهُ کتاب ” مطرح کرده اند؛ یعنی ادیانی که هر چند در آسمانی بودن آنها و بعثت پیامبری الهی و ارسال کتابی آسمانی برای آن ها تردید وجود دارد، چون پیروان آن ادیان ادعای آسمانی بودن دینشان را دارند، محتمل است که واقعاً اهل کتاب باشند، بنابراین، آنان نیز دارای حکم اهل کتاب خواهند بود.
از گروه دوم که مشابه و در حکم اهل کتابند، دو مورد بیشتر مورد نظر فقیهان و مفسّران قرار گرفته است:
- مجوس (زردشت) 2 – صابئین که هر دو در قرآن ذکر شدهاند.
4 – مرتدّین و منکِران ضروریات دین
منکران ضروریات دین با آگاهی از ضروری بودن آن، مانند نماز و روزه و حج و…. . یعنی اینکه فرد بگوید نماز با اینکه از فروع دین است و ادای آن واجب، امّا من آن را جزء دین نمی دانم. مرتد نیز در زمره این گروه است. لازم به ذکر است که فروع دین به معنای غیر اصلی و بیاهمّیت نیست چرا که منکر با عِلم و عَمد آن ، منکر ضروری دین شده است.
مرتد دو نوع است؛
مرتد فطری کسی است که یکی از پدر یا مادرش قبل از تولّد او مسلمان باشد و این شخص بعد از بلوغش اظهار اسلام نماید و سپس از اسلام خارج شود.
ب – مرتد ملّی
مرتد ملّی کسی است که پدر و مادرش قبل از تولّد او (هر دو) غیر مسلمان باشند و این شخص بعد از بلوغش اسلام بیاورد و سپس از اسلام برگردد و اظهار کفر نماید، مثل فرد مسیحیزاده ای که اسلام بیاورد و سپس به دین مسیحی برگردد.
5 – منکران امامت
یعنی هر کس که قول و عملش دلالت بر این کند که امام را به معنای تعریف شده از سوی خدا و رسول قبول ندارد. مانند خوارج که خروج بر امام کردهاند، یا ناصبیان که از روی علم و عمد در جهت دشمنی با ائمه: به ایشان در گفتار و رفتار توهین میکنند و برخی از غالیان. یعنی کسانی که امام علیه السّلام را خدا بدانند یا قائل به این باشند که خدا در جسم او متجلّی شده است.
غالی: کسی است که در مقام معصوم(ع) غلوّ (از حد خود بالاتر دیدن)کند.
خلاصه اینکه واژهی کافر در اصطلاح فقه و فقهای شیعه در چهار معنای اول منحصر است، و هر جا سخن از کافر و احکام کافر است، مقصود همان گروههای چهارگانه است. بنابراین از نظر اصطلاح فقهی، کافران چهار گروه اند :
( اهل کتاب ، مشرکان ، مادیون و منکران ضروری دین )
حکم انواع کافر
بر اساس فتوای مراجع مانند آیت الله وحید خراسانی، همه انواع کافر به غیر از اهل کتاب یعنی یهودی و مسیحی، نجس هستند. ایشان در این زمینه فتوای قطعی دارند که اهل کتاب پاک هستند ولی آیت الله سیستانی احتیاط کردهاند. احتیاطی که آقای وحید خراسانی اعلام کردهاند احتیاط مستحب است. یعنی فتوای ایشان پاک بودن است امّا رعایت احتیاط را هم بیان کردهاند. این برای جلوگیری از اختلاط بیش از حد مسلمین با غیر مسلمین است.
این حکم نجاست شامل مشرکین که تعریفش گذشت و منکرین وجود خدا یا رسالت پیامبر یا معاد می باشد و خوارج و ناصبی و غالیان و منکرین ضروریات دین را نیز شامل می شود.
تذکّر؛
منظور از منکر ضروری دین، کسی است که بگوید مثلا نماز با اینکه از فروع دین است و ادای آن واجب، اما من آن را جزء دین نمی دانم. این فرد منکر است(مرتد) و حکم او با کسی که نماز یا هر ضرورت دیگر دین را که انجام نمیدهد متفاوت است. مثلا حکم منکر نماز با کسی که نماز را از دین میداند اما آن را به جا نمیآورد متفاوت است. فرد اول کافر بوده و نجس، فرد دوم تنها گناه کاری است که واجبی از واجبات را انجام نمیدهد. اگر دیدیم که فردی یک مرتبه (فقط یک مرتبه) نماز خواند دیگر نمیتوان به او گفت که نمازخوان نیست یا منکر نماز است. در مقابل اگر دیدیم که فردی نماز نمیخواند ، حقّ تجسّس و سؤال نداریم.
در مورد کسی که ضرورتی از دین را منکر شود گفته شده که کافر است و نجس. علت این حکم آن است که او با این کار در واقع به بخشی از دین کفر ورزیده و از آن برگشته است(ارتداد). این فرد در واقع مرتد محسوب میشود. چرا که دین یک مجموعه غیر قابل تفکیک است و نمی توان به بخشی از آن ایمان آورد و به بخش دیگر کفر ورزید «أَفَتُؤْمِنُونَ بِبَعْضِ الْکِتابِوَ تَکْفُرُونَ بِبَعْضٍ » (آیه ی85 سوره ی مبارکه – ی بقره)
« یَقُولُونَ نُؤْمِنُ بِبَعْضٍ وَ نَکْفُرُ بِبَعْضٍ » (آیه ی مبارکه ی150 سورهی نساء)
طبق فتوای مراجع، حکم در مورد اهل کتاب، بنابر اقوی طهارت ایشان است اما احتیاط آناست که از ایشان اجتناب شود.منظور از اجتناب یعنی اینکه باید جانب احتیاط در مُراوده با ایشان رعایت شود. مثلاً وقتی دانسته شود که فردی مسیحی است و مراعات نجس و پاکی را نمیکند، یعنی در انجام طهارت از نجاسات مانند مسلمانان عمل نمیکند یا بیمبالاتی در طهارت و دوری از نجاسات دارد یا بواسطهی مصرف مسکرات، نجس و پاک را رعایت نمیکند، باید در رفتار و برخورد با چنین شخصی، احتیاط را رعایت کرد
تذکّر مهم؛
بنا به آیات شریفهی قرآن مانند آیات 19 و 85 سورهی آل عمران، دین اسلام تنها یک مصداق دارد. یعنی از بین تمام گروههایی که ادّعای اسلام دارند در نهایت یک گروه بر حق میباشد. اما نکته اینجاست که نمیشود به استناد این آیات افرادی که غیر از شیعه هستند را کافر نامید. مثل عموم اهل تسنّن.
البتّه باید دقّت کرد که «الاسلام فهو التسلیم». و بنا به روایات، شرط اینکه فرد در زمرهی مسلمانان قرار بگیرد اَدای شهادتین (یعنی دو شهادت) است.
لکن بنا به فرموده و سیره عملی ائمه علیهم السّلام و تبعیت فقها از ایشان، عموم اهل تسنّن خارج از تعریف کافر و حکم مربوط به آن هستند. اما مغرضین از ایشان و کسانی که در تعریف ناصبی و خارجی جای میگیرند، خواه از شیعه باشند یا سنّی، در دایرهی تعریف کافر بوده و احکام آن بر ایشان مترتّب است.
باید در نظر داشت که بین فردی که موضوعی را از روی علم به حقیقت آن مطلب منکر میشود و کسی که جاهل به حقیقت است و آن را انکار میکند، فرق بسیار وجود دارد. مثلا بین یک فرد سنّی که اصلاً آگاهی از دین و اصول آن ندارد و چشم به دهان مولوی روستای خود با مفتی اعظم عربستان دارد تفاوت است. فرد اول جحود در برابر امامت ندارد (مستضعف فکری است) چرا که لازمه جحد، داشتن علم است و اما فرد دوم جحود دارد چرا که علم دارد به حقیقت وجود امام و امامت.
این حدیث در ثواب الاعمال شیخ صدوق ص 144 یکی از مویدات است که غیر شیعه به صورت عموم، اهل عناد نیستند؛
معلّى بن خنیس گوید: امام صادق(ع)در شبى بارانى از خانه در آمد و راهى سایبان بنى ساعده (که منزلگاه تهیدستان بود) شد و من در پى ایشان راهى شدم.
ناگاه چیزى از آن حضرت بر زمین افتاد و امام(ع) فرمود: «بسم اللَّه»؛ خدایا آن را به من بازگردان. راوى گوید: به نزدش رفته و سلام کردم. امام(ع) فرمود: آیا تو معلّى هستى؟ عرض کردم: فدایت شوم! آرى؛ پس مرا فرمود: دست بر زمین بکش و هر چه یافتى به من بده. راوى گوید: من نیز هر چه مىیافتم به امام علیه السّلام مىدادم. دیدم که کیسهاى نان بود. عرض کردم: فدایت شوم! اجازه دهید به جاى شما من آن را بیاورم.
فرمود: نه، من براى آوردن کیسه از تو سزاوارترم ولى همراه من بیا. راوى گوید: به سایبان بنى ساعده رفتیم. در آنجا گروهى خوابیده بودند. امام علیه السّلام زیر جامه هر یک، یک یا دو قرص نان مىگذاشت تا آخرین فرد آنان تمام شد و ما برگشتیم. هنگام بازگشت عرض کردم: فدایت شوم! آیا اینان حق را مىشناسند (شیعه هستند)؟ فرمود: « اگر آگاه به حق (شیعه) بودند نمک خوراکشان را هم مىآوردم… »
در اصول کافی ج2 ص219 این حدیث از امام صادق7 در مورد مراوده با اهل تسنّن آمده که در رابطه با آنها (سنّیها) زینت ما باشید.
«…إِلَیْهِ زَیْناً وَ لَا تَکُونُوا عَلَیْهِ شَیْناً …»
شنیدم ابو عبد اللَّه صادق(ع) مىگفت: مبادا مرتکب کارى شوید که ما را در اثر کار شما سرزنش نمایند، چونان که فرزند بدکاره مایهی ننگ پدر مىشود. شما که از همگان بریدهاید و به ما پیوستهاید، زیور ما باشید نه مایهی ننگ: در مساجد آنان نماز بخوانید. به عیادت بیمارانشان بروید. در تشییع جنازه آنان حاضر شوید. آنان در کارهاى نیک بر شما سبقت نگیرند، زیرا که شما به کارهاى نیک سزاوارترید… .
عَنْ جَابِرٍ قَالَ: سَمِعْتُ رَجُلًا یَقُولُ- لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ(ع) إِنَّ لِی أَبَوَیْنِ مُخَالِفَیْنِ فَقَالَ بَرَّهُمَا کَمَا تَبَرُّ الْمُسْلِمِینَ مِمَّنْ یَتَوَلَّانَا
مردى بامام صادق(ع) عرضکرد: پدر و مادر من مخالف مذهب شیعه میباشند، حضرت فرمود با آنها خوشرفتارى کن، چنان که با مسلمانهاى دوستدار ما خوشرفتارى میکنى.کافی ج2 ص162
در مورد اینکه اهل کتاب نجس نیستند و میشود با رعایت احتیاط با آنها مراوده داشت، حدیثی در کتاب کافی ج2 ص160 است که در ذیل می آید؛
زکریا بن ابراهیم گوید: من نصرانى بودم و مسلمان شدم و حج گزاردم سپس خدمت امام صادق(ع) رسیدم و عرضکردم: من نصرانى بودم و مسلمان شدم. فرمود: از اسلام چه دیدى! گفت: قول خداى عزوجل که فرماید: «تو کتاب و ایمان نمی دانستى چیست، ولى ما آن را نورى قرار دادیم که هر که را خواهیم بدان هدایت کنیم،» فرمود: محققاً خدا تو را رهبرى فرموده است. آنگاه سه بار فرمود خدایا هدایتش فرما. پسر جان هر چه خواهى بپرس.
عرض کردم: پدر و مادر و خانوادهی من نصرانى هستند و مادرم نابیناست، من همراه آنها باشم و در ظرف آنها غذا بخورم؟ حضرت فرمود: آنها گوشت خوک میخورند؟ عرض کردم: نه با آن تماس هم نمیگیرند، فرمود: باکى ندارد، مواظب مادرت باش و با او خوشرفتارى کن، و چون بمیرد او را به دیگرى وامگذار، خودت به کارش اقدام کن، و به کسى مگو نزد من آمدهای تا در منى(منا) پیش من بیایى ان شاء اللَّه.
زکریا گوید: من در منى(منا) خدمتش رفتم در حالى که مردم گردش را گرفته بودند و او مانند معلّم کودکان بود که گاهى این و گاهى آن از او سؤال میکرد (و او پاسخ میفرمود) سپس چون به کوفه رفتم نسبت به مادرم مهربانى کردم و خودم به او غذا میدادم و جامه و سرش را از کثافت پاک میکردم و خدمتگزارش بودم.
مادرم به من گفت: پسر جان! تو زمانى که دین مرا داشتى با من چنین رفتار نمیکردى، این چه رفتار است که از تو میبینم از زمانى که از دین ما رفته و بدین حنفیه گرائیدهاى؟ گفتم: مردى از فرزندان پیغمبر ما به من چنین دستور داده.
مادرم گفت: آن مرد پیغمبر است؟ گفتم: نه بلکه پسر یکى از پیغمبرانست.
مادرم گفت: پسر جان این مرد پیغمبر است، زیرا دستورى که بتو داده از سفارشات پیغمبرانست.
گفتم: مادرم! بعد از پیغمبر ما پیغمبرى نباشد و او پسر پیغمبر است.
مادرم گفت: دین تو بهترین دین است، آن را به من عرضه کن، من به او عرضه داشتم و او مسلمان شد و من هم برنامه اسلام را باو آموختم، او نماز ظهر و عصر و مغرب و عشا را گزارد و در شب عارضهاى باو رخ داد (و بیمار شد) بهمن گفت: پسر جان! آنچه بهمن آموختى دوباره بیاموز، من آنها را تکرار کردم، مادرم اقرار کرد و از دنیا رفت، چون صبح شد مسلمانها غسلش دادند و خودم بر او نماز خواندم و در قبرش گذاشتم.
- قرآن کریم کفر را به معنای دیگری نیز به کار گرفته است. در این معنا، کفر مذموم نیست : «فَمَنْ یَکْفُرْ بِالطَّاغُوتِ وَ یُؤْمِنْ بِاللَّهِ فَقَدِ اسْتَمْسَکَ بِالْعُرْوَهِ الْوُثْقى»
در اینجا کفر به معناى ردّ طاغوت و ایمان به خدا است. از این آیه بر مى آید که مؤمن باید به باطل کفر بورزد و به حق ایمان آورد. (256 البقره)
مراوده با غیر مسلمانان و سنّیها
در برخورد افرادی که ذکر شد ، رعایت اصول اخلاقی و عدم توهین به آنها لازمالاجرا است . مانند داستان سیّد شرف الدین و مراوده با مسیحیان یا امام موسی صدر یا سیّد بحرالعلوم که آنقدر خوشبرخورد بودند که حتّی اهل سنّت هم برای قضاوت به ایشان مراجعه میکردند. توضیح اینکه بسیاری از مردم بر اثر خوشبرخوردی ائمه هدایت شدهاند.
ممکن است مانند داستان زکریّا ، مراوده و خوش برخوردی ما باعث دعوت و هدایت آنان به اسلام شود.
ارزیابی خود
1 – «کفر لغوی» و «کفر اصطلاحی» را تعریف کنید.
2 – فرق «کافر» و «مشرک» را بنویسید.
3- اهل کتاب چه کسانی هستند؟
4 – «مرتد» کیست؟
5 – «منکران امامت» چه کسانی هستند؟
6 – «منکران امامت» نجس هستند یا خیر؟
7 – «غالی» را تعریف کنید.
8 – چرا منکر ضروری دین ، کافر و نجس است ؟(با ذکر آیات)
9 – «مستضعف فکری» کیست ؟
10 – «ناصبی» کیست ؟